مالیات برای نجات محیط زیست

خبرگزاری مهر - گروه جامعه، ضحی جعفری: امروزه اغلب شهرها بخصوص شهرهای بزرگ، در حوزه مولفه های زیستی با مسائل متعددی نظیر آلودگی هوا، آب، خاك و صوت رو به رو هستند، تا جایی كه كنترل این آلودگی ها، به عنوان یكی از اولویت های مهم در برنامه ریزی شهری، بخصوص در كشورهای توسعه یافته مطرح شده است. این كشورها، ابزارهایی را برای دستیابی به هدف فوق به كاربرده اند كه در میان آن ها، مالیات های سبز در سطح وسیع و با هدف كاهش آلودگی و حفاظت منابع طبیعی و در كنار آن به عنوان یك منبع درآمدی پایدار، مورد استفاده قرارگرفته است. مالیات های محیط زیستی، بر این نظر استوارند، كه هر كس به نسبت سهمی كه در آلوده سازی محیط دارد، باید مالیات پرداخت كند، یعنی هزینه صرف شده، در كاهش خسارات ناشی از آلودگی را متحمل شود. ایده مالیات سبز نخستین بار توسط یك اقتصاددان انگلیسی، به نام پیگو در سال ۱۹۲۰ مطرح شد و این گونه جریمه ها را به نام مالیات های پیگو می شناسند. هدف استفاده از این مالیات ها، كاهش استفاده از منابع فسیلی ناپایدار و روی آوردن به استفاده از منابع تجدیدپذیر انرژی و انرژی های پاك است. از دیگر اهداف این مالیات ها می توان به كاهش تولید مواد آلاینده طبیعت همچون زباله ها و پساب ها اشاره نمود. این مالیات ها به صورت گسترده در اروپا و جاهای دیگر در خلال بیش از ۲۰ سال قبل معرفی شده است. نوعی از مالیات كه در صورت اجرا در كشور ما می تواند نجات بخش محیط زیست باشد، اما این مالیات ها چه مزیت هایی می توانند داشته باشند؟

1-مزیت های اجرای مالیات های سبز: كاهش هزینه های خارجی

مفهوم "هزینه خارجی" در اقتصاد، هزینه هایی هستند كه در نتیجه انجام یك فعالیت و یا استفاده از محصولی خاص به دوش جامعه تحمیل می شوند، بدون اینكه عامل تولید كننده هزینه، ملزم به پرداخت آن باشد. به عنوان مثال، آلودگی هوای محیط، به میزانی كه منجر به وقوع برخی بیماری های تنفسی شود، یك هزینه جانبی را به دوش افراد جامعه تحمیل می نماید، بدون اینكه شخص و یا اشخاص آلوده كننده مسئولیتی در برابر پرداخت آن داشته باشد. آلوده كننده، به شكل ارادی محیط را آلوده می كند، در حالی كه افراد جامعه به شكل غیر ارادی، مجبور به تحمل شرایط و پرداخت هزینه خسارت های ناشی از آلودگی هستند. به تازگی مطالعات زیادی در ارتباط با هزینه های جانبی انجام گرفته است و مدارك معتبری مبتنی بر تاثیر مستقیم آلودگی های ناشی از فعالیت های مختلف، مانند انتشار دود اتومبیل ها و كارخانه ها، مصرف دخانیات در مكان های عمومی، ورود فاضلاب و شیرابه های پسماند به آب های آشامیدنی و بوهای نامطبوع اطراف مكان های دفن زباله، بر سلامتی افراد و همینطور ارزش مناطق مسكونی اطراف به دست آمده است. مالیات سبز مانعی در برابر تولید آلودگی و سبب افزایش رفاه اجتماعی است.

۲- كنترل عوامل گرمایش جهانی و تغییر اقلیم

امروزه گرم شدن زمین، تغییر اقلیم و پیامدهای ناشی از آن به صورت گسترده در سطح جهانی مورد توجه قرار گرفته است. یكی از نگرانی های عمده محیط زیستی بخصوص در دستیابی به توسعه پایدار، انتشار گازهای گلخانه ای در بیوسفر هستند، كه به عنوان عامل اصلی تغییر اقلیم به حساب می آید. تغییرات اقلیم اثراتی همچون زیر آب شدن یخ های قطبی، بالا آمدن سطح آب دریاها و ازبین رفتن تالاب ها، شدت یافتن فصل ها، سردتر شدن زمستان ها و گرم و خشك تر شدن تابستان ها، تغییر میزان و زمان وقوع بارش در مناطق مختلف و در نتیجه تاثیر بر فرسایش و رطوبت خاك و به طور خاص غیر قابل پیش بینی شدن اقلیم كه خسارات جبران ناپذیر و شدیدی را به بخش كشاورزی و شیلات وارد می نمایدرا به همراه دارد. هر گاز گلخانه ای عمر جوی و اثرات مخصوص به خویش را دارد. به منظور محاسبه این تفاوت ها، شاخص پتانسیل گرمایش جهانی[۱] (GWP) تعریف شده است كه در آن هر گاز گلخانه ای به معادل co۲ آن تبدیل شده است. به طور مثال، طبق جدول فوق اثر گرمایشی یك كیلوگرم گاز متان در محدوده زمانی ۱۰۰ سال، ۲۱ برابر یك كیلوگرم دی اكسید كربن در همین مدت زمانی است. مقدار كربن سوخت ها، نقش مهمی در برآورد انتشار گازهای گلخانه ای و اثرات مستقیم آن ها در گرمایش زمین دارد، به همین دلیل، قوانین زیادی در ارتباط با مالیات بر كربن، در كشورهای مختلف به تصویب رسیده و اجرایی شده است.

۳- اثر درآمدی

در بین انواع منابع درآمدی، مالیات همواره به عنوان منبعی دائمی و قابل پیش بینی، مورد توجه دولتمردان بوده است. مالیات سبز هم از این جهت حائز اهمیت است. مالیات سبز به دو صورت غیر مستقیم و مستقیم اعمال می گردد. مالیات مستقیمبر انواع نهاده های تولیدی و كالاهای مصرفی، كه استفاده از آن ها به شكلی با صدمه محیط زیستی همراه است، وضع می شود؛ از جمله مالیات بر مواد سوختی، مالیات بر انواع كود شیمیایی، روغن ها، حشره كش ها، فرآورده های نفتی و پلاستیك ها و مالیات غیر مستقیم، مالیاتی است كه بر اساس سنجش میزان انتشار آلودگی تعیین می گردد. دریافت مالیات مستقیم نسبت به مالیات های غیر مستقیم(كه نیاز به سنجش میزان انتشار دارند) آسانتر و كاربردی تر است.

اصلاح قوانین و تصویب قوانین سبز

با جدی شدن مباحث مربوط به محیط زیست مانند گرم شدن زمین، دولت ها در سراسر جهان در حال تصویب قوانین با محوریت انگیزه های مالیاتی، برای برانگیختن رشد صنعت انرژی های تجدیدپذیر و تشویق شركت ها برای پیاده سازی شیوه های كسب و كار سبز، مانند بازیافت، كاهش مصرف انرژی و استفاده از محصولات سازگار با محیط زیست هستند. قوانین و مقررات باید به عنوان ابزاری در اختیار دولت بخشی از وظیفه حفاظت از محیط زیست را بر عهده بگیرد. به عنوان مثال بر مبنای قوانین و مقررات مصوب در بعضی از كشورهای در حال توسعه همچون هند، بوتان و بنگلادش ضوابطی اجرا شده است، كه بر مبنای آن استفاده از كیسه های پلاستیكی ممنوع شده است. كنگره آمریكا در سال ۲۰۰۹، بعد از سقوط مالی ۹۲ میلیارد دلار از مجموع ۷۸۷ میلیارد دلار اعتبار مالی بازسازی اقتصادی را به سرمایه گذاری در بخش انرژی های تجدیدپذیر اختصاص داد.

مالیات پیگویی در كشورهای مختلف

مالیات پیگویی، كه در ادبیات محیط زیست به مالیات سبز معروف است، در كشورهای مختلف به صورت های متفاوتی مورد استفاده قرار می گیرد. در كشورهای توسعه یافته مالیات ها را در سه دسته طبقه بندی می كنند: مالیات بر برق و انرژی، مالیات بر دفع زباله و مالیات بر حمل و نقل.

مالیات بر انرژی

برخی از كشورهای جهان با هدف كاهش مصرف انرژی هایی كه حجم بالایی كربن منتشر می نمایند، بر مصرف انرژی و برق مالیات وضع كرده اند. در بعضی از كشورها مانند سوئد و فنلاند جهت استفاده از انرژی هایی كه از منابع پایدار حاصل می شوند یارانه یا معافیت مالیاتی اعطاء می گردد. چین، بر مصرف انرژی مالیات وضع كرده است و به شركت هایی كه مصرف انرژی خویش را كاهش دهند و یا از منابع انرژی پایدار استفاده كنند، تخفیفات مالیات بر درآمد شركت اعطاء می كند. آمریكا، برای گسترش استفاده از انرژی باد، خورشیدی، زیست توده و تكنولوژی بر پایه انرژی های تجدیدپذیر، اعتبار مالیاتی اعطا نموده است. ژاپن، عوارض كالاها و خدماتی كه با استفاده از كاهش مصرف انرژیمنجر به ذخیره انرژی می شوند را حذف كرده است. كانادا، در بعضی از ایالت های این كشور مانند بریتیش كلمبیا، بر روی تمام كسب و كارها و اشخاصی كه سوخت های فسیلی را برای تولید گرما و انرژی خریداری یا مصرف می كنند، مالیات كربن وضع می گردد.

مالیات بر دفع زباله و مواد زائد

برخی از كشورها بر دفع زباله، بخصوص آن هایی كه به محیط زیست صدمه می رسانند مالیات وضع می كنند. سوئد، بر زباله های تجاری و خانگی مالیات وضع نموده و این امر باعث كاهش میزان زباله های وارد شده به طبیعت و افزایش بازیافت شده است. فنلاند، به صورت مستمر مالیات بر ظروف نوشابه را گسترش داده است (قوطی های فلزی و بازیافتی) و متقابلا ظروف قابل بازیافت را از مالیات معاف نموده است، كه این امر باعث كاهش زباله های غیر قابل بازیافت شده است. كانادا، كسب و كارهایی كه تولیدات آلاینده را به بازار مصرف عرضه می كنند، مشمول مالیات كرده است. درآمد حاصل از این مالیات در ایالت های مختلف سالانه بیش از ۱۰۰ میلیون دلار كانادا می باشد و سبب گردیده تا بنگاه ها دائما در جستجوی راهی برای كاهش آثار منفی خود در محیط زیست و به تبع آن كاهش مالیات سبز در فرآیند تولید خود باشند. وضع مالیات بر مواد دفعی نسبت به مالیات بر مصرف انرژی در كاهش استفاده از محصولات مضرو مخرب محیط زیست موثرتر می باشد.

مالیات بر حمل و نقل

كشورهای آلمان و فنلاند، مثال های خوبی از كشورهایی هستند كه مستقیما بر سطح انتشار آلودگی خودروها مالیات وضع كرده اند. كشور دانماركیكی از كشورهای پیشرو و موفق در اعمال مالیات محیط زیستی است. در سال ۲۰۰۷ درآمد حاصل از انواع مالیات سبز در دانمارك حدود ۱۱ میلیارد یورو بوده كه حدود ۴. ۵ درصد تولید ناخالص ملی را تشكیل داده است كه در نتیجه آن شركت ها و مصرف كنندگان در دانمارك توجه بسیاری به محیط زیست معطوف داشته اند.

نتیجه گیری

آلودگی هوا، آلودگی صوتی، تراكم، كمبود آب سالم و انرژی می تواند تهدیدی جدی برای سلامت و رفاه اجتماعی باشد. مقدار بالای مصرف انرژی و همینطور وضعیت نگران كننده محیط زیست در ایران، موید آن است كه اعمال و اجرای سیاست های محیط زیستی در كشور برای توسعه پایدار الزامی است. در این راستا مالیات سبز راهی موثر برای دستیابی به اهداف و سیاست ‎های توسعه پایدار محسوب می گردد. اگر مالیات های محیطزیستی كه نوعی سیاست های تنبیهی هستند، با سیاست های تشویقی محیط سیاستی مانند پرداخت های انتقالی یا معافیت های مالیاتی همراه باشند، آثار این سیاست ها دو چندان خواهد شد. 

* دانشجوی دكتری ارزیابی محیط زیست