حقوق آب در ایران، ۱
كلاف سردرگم حقوق آب
به گزارش گل پیچ یك پژوهشگر آب اظهار داشت: حقوق آب پایه ای ترین بنیان مدیریت و حكمرانی آب است. همین حقوق آب منجر می شود تا بفهمیم كجا عادلانه و منصفانه رفتار شده و كجا برخلاف آن عمل شده است.
جلال الدین میرنظامی، پژوهشگر آب و توسعه در حاشیه جلسه اندیشكده تدبیر آب ایران در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: حقوق آب را می توان اینطور تعریف كرد كه چه كسی و به چه میزان و در چه زمانی حق برخورداری از آب را دارد و چه كسی مثلاً این حق را ندارد.
میرنظامی توضیح داد: یك دشت را تصور كنید كه در آن جریان آب سطحی برقرار است و دارای یك سفره آب زیرزمینی است. كشاورزی كه نسل اندر نسل، در این دشت فعالیت داشته، نسبت به آب از چه حقوقی برخوردار است؟ آیا حق او این است كه همواره یك حجم بویژه از آب را در دسترس داشته باشد؟ یا اینكه انتظار می رود با كم و زیاد شدن ورودی آب كه تابعی از عوامل مختلف است، حق و حقوق او هم متأثر شود؟ كشاورزی كه در پایین دست جریان رودخانه قرار دارد نسبت به كشاورزی كه در بالادست است، چه حقوقی دارد؟ كشاورزی كه آب قنات یا چاه او كاملاً وابسته به بهره برداری سایرین از چاه ها، قنوات و رودخانه جاری در دشت است، چه حقوقی دارد؟ آیا منظور از پرداختن به حقوق مالكیت و بهره برداری آب، صرفاً برای تبدیل كردن منابع آب به یك كالای اقتصادی قابل تبادل در بازار است؟ آیا اساساً حق و حقوق جامعه اصالت دارد، یا نه؟ بعبارت دیگر، آیا دولت این حق را دارد كه آب را هر موقع كه خواست در اختیار جامعه قرار دهد و هر موقع كه خواست آنرا قطع كند؟ تقریباً سوالات نامتناهی را می توان در باب حقوق آب بیان كرد كه نشان دهنده پیچیدگی مبحث است.
وی افزود: امكان دارد فكر كنید این سوالات بیش از اندازه فلسفی هستند و اصلاً بحث حقوق آب یك بحث كاملاً انتزاعی است. خیر، مبحث كاملاً عینی و در رابطه با دغدغه روزمره است. شاید برای ما كه در شهرهای بزرگ زندگی می نماییم و به بركت مدیریت عرضه محور آب به ندرت با قطعی آب مواجه هستیم، این تصور وجود داشته باشد كه حقوق آب یعنی چه!؟ یا امكان دارد بگوییم چه فرقی دارد چه كسی حق مالكیت بر آب داشته باشد. اما برای یك كشاورز مبحث حقوق آب كاملاً واقعی است. چاهی كه سال به سال عمیق تر و آبش شورتر می شود و نهری كه اگر سهمش را از آن نگیرد، كسی آنرا در طبق به او تقدیم نخواهد كرد، با شیر آب خانگی كه ما در شهری همچون تهران تجربه كردیم زمین تا آسمان متفاوت است؛ شهری كه آب منطقه خود و مناطق مجاور خویش را تا چند صد كیلومتر بلعیده تا ما وقتی شیر آب را باز می نماییم، آب باكیفیت از آن جاری شود!
رشد بهره برداری از منابع آب چه به صورت خصوصی در چارچوب حفر چاه و چه در چارچوب عمومی و دولتی مانند طرح های تأمین آب برای شرب، كشاورزی و صنعت، در چارچوب راه اندازی سدهای مخزنی و انحرافی، ایستگاه های پمپاژ و خطوط انتقال آب آنقدر شتاب زده و بی حساب رخ داده كه گویی هیچ نظارتی بر اساس «مصالح عامه» برقرار نبوده و نیستاین پژوهشگر آب خاطرنشان كرد: به صراحت می توان گفت حقوق آب پایه ای ترین بنیان مدیریت و حكمرانی آب است. همین حقوق آب منجر می شود تا بفهمیم كجا عادلانه و منصفانه رفتار شده و كجا برخلاف آن عمل شده است. حقوق آب مسئله صرفا امروز نیست و اصلی ترین مسئله در تاریخ مدیریت آب هم بوده است. عرف و شرع در مورد اولویت استفاده افراد از آب، شیوه و میزان استفاده شان و نقش ها و وظایفشان نسبت به استفاده از منابع آب تعیین تكلیف كرده است و قانون مدنی هم كوشیده تا این مبانی را وارد قانون نویسی مدرن كند.
میرنظامی اظهار داشت: در ادبیات مدیریت آب، به جهت اینكه نشان دهند میزان مصارف نسبت به منابع فزونی یافته، از اصطلاح «بسته شدن حوضه آبریز» استفاده می نمایند. باآنكه مفهوم بسته شدن حوضه آبریز از لحاظ نظری در چارچوب عدد و رقم كار خیلی پیچیده ای نیست، اما مفهوم آن در سطح یك حوضه آبریز كه بهره برداران آن در چندین استان، چندده شهر و هزاران روستا گسترده شده اند، پیچیدگی های بسیار زیادی دارد. هر یك از این افراد و یا گروه های بهره بردار، نسبت به منابع آب این حوضه حق و حقوقی دارند و رعایت حق هر یك از این بهره برداران مستلزم رعایت اصول و قواعدی از جانب سایر بهره برداران است.
وی تشریح كرد: برای درك بهتر حقوق آب، می توان آنرا در چارچوب یك شبكه تداعی كرد. شبكه ای كه از چند صدهزار نقطه تشكیل شده و بین این نقاط خطوط ارتباط متقابل ترسیم شده باشد. بنابراین، مفهوم حقوق آب به علت اثرگذاری رفتار بهره برداران بر یكدیگر، ذاتاً مفهومی پیچیده است.
این پژوهشگر آب در پاسخ به این كه این روابط چگونه تنظیم شده اند اظهار داشت: ادبیاتی كه عموماً در میان مدیران آب رایج است، بر این نكته استوار است كه «آب انفال است و مدیریت آن باید در دستان دولت باشد». این اصطلاح چه معنایی دارد؟ آیا دولت می تواند هر شكلی كه دلش خواست یا به بیانی محترمانه تر، مصلحت دانست تصمیم بگیرد؟ قانون توزیع عادلانه آب بعنوان قانون مادر در مبحث آب، می گوید هیچ فرد یا گروهی، به غیر از حكومت نمی تواند بر منابع آب تسلط داشته باشد. دلیل سلب مالكیت از جامعه و سپردن آن به حكومت، به بیان همان قانون این است كه حكومت تنها جایی است كه می تواند «مصالح عامه» را دنبال و اجرا نماید. به همین دلیل، افراد و گروه ها در قانون مزبور، فقط می توانند حق بهره برداری داشته باشند، نه حق مالكیت؛ و این دولت می باشد كه از جانب حكومت، مأمور شده تا حق بهره برداری را برای تك تك بهره برداران تعریف نماید. دولت هم به تبع، نهاد تخصصی خود یعنی وزارت نیرو را موظف كرده تا این مسؤولیت را برعهده بگیرد.
میرنظامی افزود: اگر به واقعیت های رخ داده روی زمین بازگردیم، شاهد تحولات عجیبی خواهیم بود كه كاملاً متناقض با «مصالح عامه» هستند. رشد بهره برداری از منابع آب چه به صورت خصوصی در چارچوب حفر چاه و چه در چارچوب عمومی و دولتی مانند طرح های تأمین آب برای شرب، كشاورزی و صنعت، در چارچوب راه اندازی سدهای مخزنی و انحرافی، ایستگاه های پمپاژ و خطوط انتقال آب آنقدر شتاب زده و بی حساب رخ داده كه گویی هیچ نظارتی بر اساس «مصالح عامه» برقرار نبوده و نیست.
وی خاطرنشان كرد: رشد جمعیت بهره برداران كه مسأله مدیریت آب را چندین برابر دشوارتر می سازد و خویش را در چارچوب خرد شدن زمین های كشاورزی و رشد قارچ گونه فعالیت های غیرقانونی در بهره برداری از آب نشان می دهد، حكایت از ضعف دولت در اجرای تكالیف قانونی خود دارد.
این پژوهشگر آب تصریح كرد: هدف از طرح كردن این مطالب این است كه اهمیت مبحث حقوق آب و همچنین ظرافت ها و پیچیدگی های آنرا بازنمایی كنیم؛ موضوعی كه نه تنها در ادبیات مدیران و سیاستگذاران، بلكه در دانشگاه های كشورمان هم مغفول مانده است.
وی در انتها خاطرنشان كرد: ما نه تنها پیچیدگی های حقوق آب در سطح فردی، بلكه حتی پیچیدگی های آن در سطح منطقه ای و ملی را هم نادیده گرفته ایم و همین مبحث می تواند باعث هدررفت سرمایه های انسانی و مالی شود.
---
* در سلسله مطالب حقوق آب در ایران، تلاش می شود مطالبی پیرامون تحولات تاریخی حقوق آب در ایران، سازوكارهای تعیین حقوق آب، خصوصیات یك سازوكار مطلوب برای تعیین حقوق آب و فرآیند تثبیت آن عرضه شود.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب