گفت و گوی گل پیچ با محقق ارشد دانشگاه لیورپول؛
از عاشقان آهن و بتن تا فرونشست و بی آبی
گل پیچ: فارس برای مدیران عکس گرفتن با یک پروژه بتنی سدسازی بسیار زیباتر است تا عکس گرفتن با پروژه ای در رابطه با احیای آب های زیرزمینی! آنجا می تواند بگوید هزاران تن بتن و فولاد مصرف شده، ولی تغذیه مصنوعی و نجات یک دشت درحال نابودی، چه چیزی برای عکس گرفتن دارد؟ به این می گویند مدیریت سازه ای! دوست دارند حتما سازه ای بسازند تا در رزومه شان درج شود.
سال هاست که می شنویم بحران آب گریبان کشورمان را گرفته است. در خبرها راجع به فرونشست دشت ها می خوانیم و هنگام تابستان منتظر قطع شدن آب خانه مان هستیم. به راستی چگونه به این مرحله رسیدیم؟
برای بررسی جامع وضعیت آبی کشور، دکتر احسان دانشور، فوق لیسانس آب شناسی و علوم ذخایر آب از دانشگاه شهید بهشتی، دکترای منابع معدنی رسی، کیفیت مخازن و رسوب شناسی از دانشگاه لیورپول و مدیر عملیاتی شرکت علوم زمین آینده و محقق ارشد دانشگاه لیورپول، در گفت و گو با ایسنا، قسمتی از سئوالات پیرامون آب و مشکلات آب را پاسخ داد.
تاریخ نگاران عصر باستان، ایران را کشوری گرم و خشک توصیف کرده اند. با این حساب آیا هنگام صحبت درباره بحران آبی ایران، از پدیده ای جدید سخن به میان می آوریم یا از یک واقعه عادی و بارها تکرار شده در تاریخ این سرزمین؟
سئوال بسیار خوبیست. همانطور که می دانید از قرن ها پیش ما در زمینه صنعت آب پیشرفت های زیادی داشته ایم. اگر برگردیم به چند هزار سال پیش، حتی پیش از هخامنشیان، می بینیم که در خوزستان کارهایی برای جمع آوری و استفاده از آب باران، تصفیه آب برای آشامیدن خود و حیوانات و انتقال آب از مسافت های زیاد انجام شده است. در آثار به جا مانده از دوران هخامنشی به طور مثال تخت جمشید نیز شاهد وجود شبکه جمع آوری و دفع فاضلاب هستیم. و در قرن دهم دانشمند ریاضیدان و آبشناس حسن کرجی را داشته ایم که در زمینه فیزیک آب تحقیق کرده است.
به علاوه اجداد ما قنات ها را هم بعنوان چاره ای برای مدیریت و استفاده از آب های زیرزمینی اختراع و حفر کرده اند. تا پیش از قنات ها، بیشتر استفاده های تکنیکی از آب های سطحی بوده؛ ولی به وسیله قنات، ایرانیان توانستند آب را از سفره های آب زیرزمینی استخراج کنند و با استفاده از شیب هیدرولیکی و فیزیکی آب را به سطح بیاورند؛ قنات آب ذخیره شده در ابرفت های دامنه کوه ها را از محل ذخیره اصلی، به محل مصرف می رساند.
حداقل در چندهزارسال اخیر، اقلیم ایران یک اقلیم خشک و نیمه خشک بوده و تمام تمدن های به وجود آمده در منطقه ما حول آب شکل گرفته اند؛ مثل تمدن های ناحیه بین النهرین. در حقیقت غیر از ناحیه شمالی کشور، باقی مناطق ایران بنحوی با مشکل کمبود آب مواجهند. در دوران گذشته شاید به علت جمعیت کمتر و فعالیتهای کمتر صنعتی و کشاورزی، یا دلیلهای دیگری، مشکل کمبود آب تا این حد بحرانی نبوده است. امروز روش های مدیریت آب به خصوص آب های زیرزمینی، به علت افزایش جمعیت پیچیده شده اند و دخالت بشر هیچ وقت تا این اندازه در کاهش و تخریب منابع آب مشهود نبوده است.
پس بحران آب، به این شکل، مسئله ای جدید برای ایران است؟
دو بحث در اینجا وجود دارد؛ یکی بحث مناطق نیمه خشک که اصولا گرفتار کمبود بارش هستند و اجداد ما از دوران باستان چاره هایی را برای مقابله با آن، مثل قنات ها یا کانال کشی از رودخانه ها را پیدا کرده بودند. جمعیت این اقلیم با شرایط اقلیم سازگاری پیدا کرده بودند و این در نحوه مصرف آب و الگوی کشاورزی خودرا کامل نشان داده است. مورد دوم که جدید است و در پنجاه سال قبل شروع شده و الان در اوج خود است دخالت های بشر در طبیعت، افزایش جمعیت و به تبع آن نیاز بیشتر به مصرف ونهایتا تغییر اقلیم در چند سال قبل که تغییر الگوی بارندگی و افزایش تدریجی دما را سبب شده است. تغییرات اقلیمی سبب شده اند در مناطق نیمه غربی کشور بارش های تند و سیل آسا افزایش پیدا کنند و سیلاب جاری شود، و در نیمه دیگر کاهش شدید نزولات جوی که موجب خشکیدگی و طوفان های شن می شود.
آیا بشر باید خودرا با این تغییرات هماهنگ کند و از مناطق خشک به مناطق پربارش مهاجرت کند؟
این امر همین الان هم رخ داده است. متاسفانه در تمام دنیا شاهد چنین مهاجرت هایی هستیم. در شرق آفریقا خیلی از قبایل به علت خشکسالی به شهرها مهاجرت کرده اند که قسمتی از درگیری های مسلحانه سودان و سومالی بنابراین است. در کشور خودمان نیز این قضیه را داریم و در آینده احیانا شاهد افزایش مهاجرت خواهیم بود.
امروز به علت عدم رعایت عدالت محیط زیستی به طور مثال در سیستان و بلوچستان و یا خوزستان، موج های مهاجرتی به سمت مناطق برخوردار را شاهدیم. این مهاجرت ها حاصل جمع تخریب محیط زیست توسط انسان و طرح های توسعه، افتضاح مدیریت منابع آب کشور در بیست سال قبل به اوج رسیده و نهایتا تغییر اقلیم. در این امر، هم تصمیات حاکمیتی مقصر هستند و هم تغییرات اقلیمی. این دو عامل دست به دست هم می دهند و نقاطی را گرفتار کمبود آب می کنند و ساکنین آنرا مجبور به مهاجرت. چاه ها در روستاها خشک می شود و ساکنین روستا تصمیم می گیرند از آنجا بروند. مدیریت اشتباه منابع آب، موجب فشار زیاد روی منابع آب زیرزمینی و کاهش تراز آن و نهایتا فرونشست می شود و سطح تبخیر را در سد ها بالا می برد و تغذیه طبیعی آبخوان را قطع می کند و شما میبینید در شهر دهدز که بین دو سد کارون سه و چهار واقع است آب شرب و کشاورزی ندارد.
به غیر از کمبود آب، بحث آلودگی منابع آب نیز وجود دارد. در خوزستان رودخانه های پرآبی وجود دارد ولی چون کیفیت شیمیایی و بیولوژیک آن در پایین دست بسیار ناپایدار و بیشتر از حد استاندارد است و به طور مثال شوری بالا دارد موجب می شود تا مردم بی آب باشند و نخلستان ها خشک بشود و از آن مناطق مهاجرت کنند.
آیا سیستم سنتی قنات ها در ایران، عملا کارآمدتر از روش های نوین بوده است؟
قنات ها سیستم های بسیار ساده ای هستند که به شما امکان استفاده از آب زیرزمینی، بدون استفاده از پمپ را می دهند. یعنی آب در ارتفاعات توسط میله افقی اصلی به سطح زمین می رسد بدون هیچ پمپ و انرژی. این نکته مثبت قنات هاست ولی نکته منفی آن در اینست که اجازه کنترل آب را نمی دهد. شما می توانید میزان آب یک چاه را کنترل کنید ولی آب قنات را خیر.
با توجه به میزان مصرف آب در زمان های گذشته، قنات ها بهترین چاره بوده اند. فقط ۵۶ قنات در دشت تهران داریم که تمام کشاورزی منطقه در گذشته، با استفاده از این قنات ها انجام می شده است.، و تا زمانی که آب بوده کشاورزی می کردند، لایروبی و استفاده از قنات ها شاید یک راه حل باشد اما امروز مشکل ما چیز دیگری است. ما نباید اجازه دهیم آب بیشتری از منابع زیرزمینی مصرف شود. نکته اصلی اینجاست. تا زمانی که طرح های احیای منابع آب زیرزمینی را در بالادست و تغذیه سفره های آب زیرزمینی را انجام ندهیم، استفاده بیشتر از آب زیرزمینی ما را گرفتار مشکل خواهدنمود. درحال حاضر از مجموع ۶۰۹ دشت ایران، ۴۱۰ دشت ممنوعه هستند. یعنی هیچ چاه جدیدی نباید در این دشت ها حفر شود.
در حقیقت ما حالا در خیلی از نقاط کشور اصلا آبی نداریم که بخواهیم با قنات یا روش دیگری آنرا از اعماق زمین بیرون بیاوریم. مشکل ما یک پله بالاتر است و باید تصمیم بگیریم که چگونه از سفره های آب زیرزمینی موجود حفاظت نماییم و اجازه ندهیم وضعیت از آنچه هست بحرانی تر شود.
آیا درست است که چاه ها را کف شکنی نماییم و از سفره های آب عمیق تر بهره ببریم؟
بستگی به منطقه دارد. برای مثال در استان فارس چون بیشتر منابع آب زیرزمینی در سنگ های آهکی هستند و سیستم های آهکی می توانند منابع عظیم آب را در خود نگه دارند، شاید بشود به آب بیشتری دست پیدا کرد اما استفاده از این منابع هم راه حل نهایی نخواهد بود. تا زمانی که فرهنگ مصرف آب، چه شرب چه صنعتی و چه کشاورزی، بهینه نشود، آوردن منابع آبی بیشتر کمکی نخواهد کرد، چند سال دیگر باردیگر کمبود خواهیم داشت، همانطور که ساختن اتوبان به حل مشکل رانندگی، در جامعه ای فاقد فرهنگ رانندگی، کمک نمی کند.
امروز در جنوب کشور و سیستان و کرمان، چاه هایی به عمق ۷۰۰ متر وجود دارد و حتی پروژه های عمیق تری هم در دست انجام است. ولی بازهم جواب گوی مسئله تامین آب نخواهد بود. به نظر من قدم اول در این راه، جلوگیری از هدر رفت آب شیرین و بهینه کردن مصرف آب است. هیچ می دانید در شیراز چند درصد آب آشامیدنی به علت فرسودگی لوله کشی هدر می رود؟ چقدر آب را به علت تبخیر از دست می دهیم؟
امسال که کاهش شدید بارش را تجربه کرده ایم، باید ببینیم منابع آبی قابل تخصیص برای کشاورزی و شرب کجاست. آیا آب پشت سدها کفایت می کند؟ کشاورزی پایین دست سدها در چه وضعیتی است؟ مقدار زیادی از آب رها شده از سدها، تا بخواهد برسد به مناطق کشاورزی، وارد زمین شده و چیز زیادی دست کشاورز نمی رسد. خصوصا که این روزها خیلی از کشت ها از دیم به آبی تغییر حالت داده اند. و این امر خود بحث امنیت غذایی را شاخص می کند.
کشت محصولات نامتناسب با اقلیم، چه نقشی در بحران آبی کشور داشته است؟
اولا اصرار بر خودکفایی گندم، فشار زیادی را بر کشاورزان، زمینهای کشاورزی و منابع آبی ما وارد کرده است. در استان فارس بیشتر زمین ها دیم بوده اند. ولی در سالیان اخیر این زمین ها به سمت کشت آبی گندم رفتند تا بازدهی محصول بیشتر شود. در ظاهر کار خوبی بوده ولی در حقیقت به منابع آب فشار زیادی وارد کرد.
در مرحله بعد، برخی زمین ها که بطور سنتی محصول دیگری را کشت می کردند، رو آوردند به کشت محصولات آب بری مثل برنج که متعلق به مناطق پر بارش است. ولی حالا در فارس و خوزستان و اصفهان شاهد برنج کاری هستیم. علاوه بر مصرف زیاد آب، چون این شالیزارها در مناطق گرم هستند، تبخیر بالا و هدر رفت زیاد آب را هم شاهد می باشیم. و این کشت دیم نیست و آب از چاه ها و رودخانه ها می آید.
نوع دیگر محصولات نامناسب با اقلیم، صیفی جات است؛ مثل هندوانه که آب بسیار زیادی مصرف می کند. این هندوانه را صادر می کنیم! چه عالی! آب شیرین را به زمینهای کشاورزی میاوریم و یک محصول پرمصرف را کشت می نماییم. کشاورزان از کشت هنداونه به علت امکان صادرات و درآمد خوب استقبال می کنند. در این جا کارشناسان کشاورزی بحث آب مجازی را مطرح می کنند. این که با تغییر الگوی کشت از محصولات آب بر به محصولات سازگار به کم آبی، بقیه محصولات را وارد نماییم نا به این منوال آب کمتری در کشاورزی مصرف شود. در کنار تغییر الگوی کشت راندمان آبیاری هم خائن اهمیت است...
علاوه بر این ها، در حاشیه شهرها، خصوصا حاشیه شهر شیراز، تبدیل منابع طبیعی به باغ شهر، و در مناطقی وسیعی از کشور تفکیک زمینهای بزرگ کشاورزی و ایجاد زمینهای خرد کشاورزی را شاهد می باشیم. تصور کنید ۱۰ هکتار زمین وجود دارد و یک حلقه چاه در آن. صاحب زمین فوت می کند و زمین ارث می رسد به پنج نفر. حال هر پنج نفر می خواهند یک چاه آب مستقل داشته باشند. اینطور باغ شهرها و زمینهای خرد، آبی را که باید مصارف دیگری داشته باشد را مصرف می کنند. حتی اگر آب زیادی هم وجود داشته باشد، این مساله موجب ایجاد ناعدالتی آبی خواهد شد. افراد برخوردار از آب موجود بهره برداری می کنند ولی چاه کشاورزان پایین دست خشک می شود!
تمام این موارد دست به دست هم می دهند تا کل کشور گرفتار کمبود آب شود به علت عدم مدیریت صحیح آب. در خوزستان درست است که راه اندازی سدهای گوناگون روی کارون موجب ذخیره آب شده، ولی سطح تبخیر گسترده ای را هم بوجود آورده است تالاب ها خشک شده اند، مرکز ایجاد ریزگرد شده اند و حجم حق آبه کارون را به حد پایین رسانده اند بنحوی که این امر موجب می شود به علت شرایط خاص کارون، در پایین دست شوری و آلودگی را شاهد باشیم. بحث مدیریت آب، مسئله ای یک جانبه یا دو جانبه نیست؛ بلکه جامع و کلی است.
موضوع دیگری که مغفول مانده، تغذیه سفره های آبی توسط سیلاب است. در چندین نقطه تحقیقات بسیار خوبی صورت گرفته است. خصوصا در استان فارس که از لحاظ تحقیقات آبی در کشور پیشرو است. اما متاسفانه در مراتب تصمیم گیری نظر صاحب نظران کمتر مورد توجه قرار گرفته است. خصوصا به این علت که تصمیمات متمرکز و فقط در تهران گرفته می شود. و این ضربه بزرگی را به منابع آب زیرزمینی وارد کرده است. حالا در مناطقی از استان فارس ما شاهد سطح افت آبی زیادی هستینم مثل حوضه دریاچه بختگان.
دلیل اصلی خشک شدن بختگان چیست؟
آّبی به آن نرسید! حقابه آن قطع شده، هم از آب سطحی و هم زیرزمینی منطقه برداشت های بی رویه شد، و دو سدی که روی رودخانه کر و سیوند راه اندازی کردند و حفر جاه های گوناگون کشاورزی در حاشیه روز کر همه موجب کاهش حق آبه بختگان و آب ورودی به آن شد. همه این ها وقتی دست به دست هم دادند، به خشکی حوزه بختگان منجر شدند. تمام منطقه ای که آب هایش جمع و به بختگان سرازیر می شد، حالا جز دشت های قرمز کشور است. یعنی از حد تنش گذشته اند و جز دشت های ممنوعه و ممنوعه بحرانی هستند.
این نکته را هم اینجا بگویم که در سال آبی ۹۸-۹۹ ما ۱۷۰ شهر با تنش آبی در کشور داشتیم ولی حالا ۲۴۵ شهر و پیش بینی می شود این عدد در تابستان به ۲۷۰ برسد. تنش آبی یعنی بی نظمی در روند طبیعی آب رسانی؛ چه آب آشامیدنی، چه صنعتی و چه کشاورزی.
آیا سدسازی در کل کشور ایرادات یکسانی داشته است؟ تمام سدهای کشور مشکل دارند یا فقط برخی از آن ها؟
مسلما تمام سدهای کشور کارشناسی شده اند و فاز مطالعاتی را پشت سر گذاشته اند. در بحث سدسازی یا هر پروژه عمرانی دیگری، یک فرمول ساده وجود دارد؛ محاسبه هزینه و فایده. هر وقت هزینه بیشتر از فایده شد یعنی انجام آن کار غیرعقلانی است. و اگر فایده بیشتر از هزینه بود یعنی آن کار باید صورت گیرد.
چند روز پیش با دکتر مسعود تجریشی، معاون محیط زیست انسانی سازمان محیط زیست صحبت می کردم و به ایشان گفتم مگر سدهای راه اندازی شده در کشور ارزیابی محیط زیستی نشده بودند؟ گفتند چرا، تمام سدها ارزیابی محیط زیستی دارند؛ اما ارزیابی محیط زیستی را کارفرما و مشاور انجام داده اند! این نکته بسیار مهمی است. یک کارفرما مطمئنا جوری گزارش را می نویسد که کارش انجام بشود. برای کسانی که می خواهند سدی بسازند با چند صد میلیارد بودجه، بهتر است که آن سد در هر صورتی ساخته شود.
بعضی سدهای کشور البته موفق بوده اند؛ اما بیشتر سدها نیز با نادیده گرفتن مسائل مهمی همچون خسارات محیط زیستی عدیده، بهم ریختن تعادل آب هلی زیرزمینی و سطحی به همراه تغییر الگوی زیست اجتماعی ساکنان بالادست و پایین دست تولید شده اند. بهترین مثال سد گتوند است. دریاچه این سد روی زمین هایی قرار دارد که به لحاظ زمین شناسی دارای لایه های نمکی و گچی هستند. هنگام ساخت سد هشدار داده شده بود که انحلال این املاح کیفیت آب را به شدت پایین می اورند اما مشاوران پروژه با تاکید بر اینکه در حجم کامل دریاچه پشت سد، این مقدار نمک و گچ تاثیری ندارد و همین طور مهندسین راهکاری پیشنهاد داده بودند برای جلوگیری از شور شدن آب. زمین شناسان با رد این استدلال ها، تاکید بر بلااستفاده بودن آب سد داشتند. اما همیشه هنگام اجرا پروژه در کشور ما، تغییراتی در طرح انجام می گیرد. متاسفانه آب سد گتوند شور شد و آب رودخانه آب شیرینی هم که به این سد می اید، تبدیل به آب شور می شود. و این آب شور حتی در کشاورزی هم قابل استفاده نیست و هر چه ورودی آب دریاچه کمتر گردد بدلیل خشکسالی، کیفیت آب خراب تر می شود.
سد تنها برای کنترل سیلاب ساخته نمی گردد. باید لطمه های محیط زیستی را نیز در زمره هزینه های یک پروژه در نظر بگیریم. مثال دیگر شهرهای دهدز و ایذه هستند که بین دو سد کارون ۳و ۴ قرار گرفته اند. هر دو شهر در بحران آب به سر می برند با آنکه فاصله آنها با دو سد بزرگ کمتر از ۱۰۰ کیلومتر است. خب چرا دهدز دیگر آب ندارد؟ برای اینکه با راه اندازی این سدها میزان تغذیه آب های زیرزمینی در پایین دست، و همین طور امکان تغذیه ابخوان آب از بین رفته است و بدلیل کاهش بارندگی چاه های آب منطقه خشک شده اند.
نکته دیگر این که طبق آمار مرکز پژوهش های مجلس بطور متوسط در ۲۰ سال قبل تنها ۴۴ درصد ظرفیت سدها پر شده است یعنی زیر ۵۰ درصد! و این ۲۰ سال هدر عمر مفید سدها رقم بزرگی است که البته با راهکارهایی می توان عمرشان را افزایش داد. این یعنی ساخت این سدها بیشترهزینه بوده است! امسال بدلیل کاهش حدود ۴۵ درصدی بارش ها در کل کشور در مناطقی سدها دیگر حتی آبی هم پشتشان نیست که کنترل کنند!
بعد مسئله انتقال آب بین حوزه ای پیش می آید. چند سال پیش آب زاینده رود را بردند یزد و بجای آنکه ترکیب کشاورزی منطقه زاینده رود را تغییر بدهند و به کشاورزان برای تغییر شغل کمک کنند، امروز که نیاز آبی آن منطقه بالا رفته، آب را از چهارمحال و بختیاری و سرچشمه های کارون آب می آورند برای زاینده رود! که خب این موجب لطمه نواحی پایین دست کارون می شود. این یعنی عدالت آبی میان استانها رعایت نشده است. یزد خودش می توانست آب مورد نیازش را تامین کند ولی وقتی صنایع گوناگون در کویر تاسیس می شوند این مشکل پیش می اید.
به جای بازیافت فاضلاب شهری، از آب شیرین برای صنایع استفاده می کنیم! و در نهایت باید از خلیج فارس لوله بکشیم و آب بیاوریم برای صنایع! همه این ها ضعف و دستپاچگی مدیریت کلان کشور را نشان داده است. کشاورزان ما گرفتار کم آبی شده اند و شهرها باید سهمیه بندی آب را تحمل کنند. درحالی که می شد از وقوع خیلی از این موارد جلوگیری کرد.
صنایع تا چه اندازه در بحران نقش دارند؟ مثلا اگر صنایع تولید فولاد را از اصفهان، یا پتروشیمی را از فارس خارج نماییم، آیا منابع آبی نفس راحتی می کشند و کشاورزان می توانند به آسانی کشاورزی کنند؟
خیر، نمی توانند به آسانی کشاورزی کنند. ۹۰ درصد نیاز آبی کشور در کشاورزی مصرف می شود و فقط حدود ۲ درصد جهت صنایع. اما نقش صنایع در آلودگی منابع آب و بلااستفاده کردن آب بسیار زیاد است. در حدی ممکنست به مناطق اطرافشان کمک گردد، چون پتروشیمی و فولاد صنایع آب بری هستند، ولی در آن صورت آیا درست است که همه چیز را فدای کشاورزی کنیم؟ چرا باید حتما کشاورزی نماییم وقتی امکان دیگری هم وجود دارد؟ همین طور می توان صنایع را به مکان های مناسب منتقل کرد. مثلا اجازه ندهیم صنایع پتروشیمی و فولاد در مرکز کشور ساخته شوند و همه شان بروند نزدیک دریا. کار درست همین است، باید بدانیم جای درست هر چیزی کجاست. کشاورزی و صنعت ما با چه محصولاتی کجا باید باشند. این ها مسائلی است که باید دایما صحبت کرد. چرا پساب تصفیه شده شهرهای بزرگ و کوچک به صنعت ندهیم و صنایع جدید را مکان یابی بهتری کنیم
توسعه صنایع سنگین نظیر ذوب آهن پاسارگاد، در حالی که با کم آبی مواجه هستیم، منطقی است؟
تنها یک چاره وجود دارد. باید آب مصرفی شهرهایی مثل آباده یا اقلید را بازیافت کرده و به ذوب آهن پاسارگاد بفروشند. آب باید قیمت گذاری شود. نمی گوییم همه چیز را تعطیل نماییم، چون در آن صورت مشکل بیکاری پیش می آید. ولی باید به مدیر واحد صنعتی اظهار داشت که مجبور است آب را بخرد و اجازه ندارد در محوطه کارخانه چاه حفر کند.
در برنامه ششم توسعه نوشته شده که حفر چاه جدید در دشت های ممنوعه، ممنوع است! کشت برنج در خیلی نقاط کشور ممنوع می باشد. ولی یک نماینده مجلس به خاطر کارهای انتخاباتی می رود مجوز کشت برنج برای اهالی حوزه انتخابی خود می گیرد. باید نسبت به چنین مسائلی حساس و جامع نگر باشیم. مصرف، توزیع و اتلاف آب را با هم در نظر بگیریم. به کشاورزان درباره آب های زیرزمینی آموزش بدهیم برای اینکه چون آنرا نمی بینند، درک درستی از آن ندارند.
برای مدیران عکس گرفتن با یک پروژه بتنی سدسازی بسیار زیباتر است تا عکس گرفتن با پروژه ای در رابطه با احیای آب های زیرزمینی! آنجا می تواند بگوید هزاران تن بتن و فولاد مصرف شده، ولی تغذیه مصنوعی و نجات یک دشت درحال نابودی، چه چیزی برای عکس گرفتن دارد؟ به این می گویند مدیریت سازه ای! دوست دارند حتما سازه ای بسازند تا در رزومه شان درج شود. این ها معضلاتی است که کسی درباره آنها صحبت نمی کند و خیلی شجاعت می خواهد تا در این حوزه مطالبه گری کنید. چرا تغذیه مصنوعی و پخش سیلاب انجام نمی شود؟ چرا باران های خوزستان هرسال مردم شهرها را نابود می کند؟
در اینباره باید پروژه های موفق را هم معرفی و تشویق کرد. نمی گویم این کارها انجام نشده، ولی روی آنها تبلیغ نمی گردد. یکی از دلیلهای آن مدیریت مرکزی آب است. تصمیمات در یک دفتر در تهران گرفته شده و به استانها ابلاغ می شود. باید به سمت مدیریت منطقه ای و حوضه ای آب به طور کامل حرکت نماییم. حوضه بختگان باید قدرت مدیریت داشته باشد، و بتواند مدیریت جامع بر تمام مصرف را اعمال نماید نه این که فقط اسما مدیری انتخاب بشود ولی زیر نظر استانداری و ادارات دیگر استان باشد.
آیا امید بستن به تغییر فاز اقیانوس اطلس، برای افزایش بارش باران و برطرف شدن بحران صحیح است؟
اگر در غالب منطقه ای نگاه نماییم، می تواند صحیح باشد. یک توده بارشی از دریای مدیترانه یا اقیانوس اطلس حرکت می کند و اگر خوش شانس باشیم به ایران برسد و می بارد. ولی ما گرفتار تغییر اقلیم شده ایم، یعنی الگوی بارش ها عوض شده است. برای مثال در گذشته در شیراز به ندرت بارشی داشتیم که شدت آن خیلی زیاد باشد و به اصطلاح طی یک ساعت اندازه پنج روز باران ببارد. این تغییر الگوی بارش را نشان داده است و بخش عمده آن نیز برمی گردد به تغییرات آب و هوایی جهان.
معضل آنجاست که وقتی هوا آلوده است منتظر باد و باران هستیم تا هوا را پاک کند. این مدیریت فله ای است. ما در منطقه خشک و نیمه خشک جهان هستیم و نباید چشم مان به آسمان باشد و منتظر کمک اقیانوس باشیم!من شخصا اعتقادی به این بحث ها و امید بستن به تغییرات یک نقطه در اقیانوس ندارم. بحث آب و هوا یک بحث جهانی است و در کنار آن بحث منطقه ای مطرح می شود. در بحث منطقه ای دوره های خشکسالی داریم، مثلا ۱۰ سال خشکسالی است. کشور ما هم در یک دوره خشکسالی قرار دارد. سال ۹۸-۹۹ که یک مقدار بارش ها بیشتر شد و همه می گفتند وارد دوره ترسالی شدیم، گفتم که اینطور نیست و دوره ترسالی باید چندسال پشت سر هم باشد نه یکسال. می بینید که حالا در اوج خشکسالی هستیم و فشار زیادی به منابع آب زیرزمینی به خصوص و همین طور به آب های سطحی وارد شده است.
این که دشت ها آب های زیرزمینی از دست رفته را برگردانند به آسانی امکان پذیر نیست. در استان فارس با مسئله فرونشست زمین مواجه هستیم. چون زمانی که آب زیرزمینی مصرف شود، خلل و فرج داخل خاک خالی شده و به علت وزن حجم خاک بالایی، این خلل و فرج آبه آرامی از بین می روند و فرونشست بوجود می آید. بعضی دشت ها چندین متر نشست کرده اند، در استان اصفهان دشت های هستند که سالیانه ۳ سانتیمتر نشست می کنند، کجا قرار دارند؟ زیر فرودگاه، خطوط انتقال نیرو، مناطق مسکونی، شما ببینین چه خطری در کنین است. در چنین حالتی هرچه قدر هم باران ببارد، دیگر خلل و فرجی نیست که پر بشود و سفره آب زیرزمینی را تشکیل بدهد و در نتیجه باران تبدیل به سیلاب می شود. قبلا باران که می بارید در خاک فرو می رفت؛ ولی امروز دشتی که نشست کرده، دیگر خلل فرجی در خاک آن نیست و آب روی سطح باقی می ماند و تشکیل سیلاب می دهد! برای همین می گوییم بعضی دشت های کشور دیگر قابل برگشت نیستند.
در دشت های گرفتار فرونشست، آیا بصورت مصنوعی هم نمی توان خلل و فرج در خاک را ایجاد کرد؟
تا زمانی که بحث سفره های آب درون خلل و فرج خاک است، خیر. مگر این که به سنگ برسیم، همان مسئله سنگ های آهکی که عرض کردم. ولی مشکل ما سفره های آب زیرزمینی دشت هاست و ابخوان دشت ها معمولا رسوبات با خلل و فرج زیاد هستند که سطح بالای آنها از خاک هستند. ضمنا هنگام سیلاب در این دشت ها بحث فرسایش خاک را هم داریم. سال ها طول می کشد تا یک سانتی متر خاک تولید شود و یک باران ۱۰ میلی متری آنرا می شورد و می برد.
در سالیان اخیر واحدهای پرورش ماهی زیادی آغاز به کار کرده اند، که اکثرا در حوزه پرورش ماهیان آب شیرین فعال می باشند. این واحدهای پرورش ماهی مانع کشاورزی هستند؟
واحدهای پرورش ماهی یک جنبه مثبت دارند؛ آبی که از آن خارج می شود، اگر کنترل شده باشد به علت وجود فضولات ماهی در آن، برای کشاورزی مناسب می باشد. حتی می توان مواد آلی و معدنی موجود آب خروجی را با یک تصفیه خیلی ساده جدا کرد و بعنوان کود به کشاورزان فروخت. در جهان این کار بعنوان سیستم های بسته پرورش ماهی انجام می شود. اما اگر منطقه خشک باشد و تبخیر بالا، خب مشکل می آفریند. یعنی آب این واحدها برای کشاورزی خوب، ولی اتلاف آن زیاد است. پس بهتر است واحدهای پرورش ماهی سرپوشیده باشند. البته اگر مقرر است پرورش ماهی با استفاده از حق آبه کشاورزی انجام بگیرد، باید آنرا در یک طرح جامع بررسی کرد و ببینند کدام اقتصادی تر است.
آیا ساخت آب شیرین کن های بزرگ، چاره بحران آب است؟
راهکار درجه یکی نیست، ولی بعنوان یک راه حل جهت تامین آب شهری می توان آنرا در نظر گرفت. فکر می کنید آب را به چه صورت از خلیج فارس به کویر مرکزی می برند؟ آب دریا را شیرین و منتقل می کنند. بزرگترین شیرین کننده مصنوعی آب حالا در عربستان قرار دارد و در خیلی از کشورهای دیگر هم از آنها استفاده می نمایند. این شیرین کننده ها احتیاج به انرژی دارند و سوخت فسیلی بسیار زیادی برای این کار مصرف می شود. همین طور نزدیک به ۸۰ درصد پساب دارند و باید کانالی تعبیه کرد برای انتقال پساب دستگاه که از آب شور و املاح دیگر تشکیل شده است. یا باید برود در دریا، یا دریاچه ای و هرجا برود آنجا را شور می کند. اما بعنوان یک چاره برای مصارف آب شهری فقط، چون آب شهری آب گرانی است و میتوانند آب شیرین شده را به قیمت بفروشند، این کار صرفه اقتصادی و محیط زیستی دارد.
اما این که مقدار زیادی آب را شیرین کنید و انتقال دهید به مرکز کشور برای یک واحد صنعت فولاد، عاقلانه نیست و هیچ ارزیابی محیط زیستی واقع بینانه ای این کار را تایید نمی نماید. اسمزمعکوس برای شهرهایی که نزدیک منبع آب شور قرار دارند، مثل شهرهای ساحلی، می تواند به مصرف آب شهری کمک نماید. مسلما اینکار برای تامین آب بوشهر، بهتر از انتقال آب چمشه شاپور کازرون به بوشهر است.
با وضعیت فعلی چقدر تا غیرقابل زیست شدن ایران فاصله داریم؟
برخی نقاط کشور، مثل مناطق شمالی که بطور طبیعی بارش های بیشتری دارند، مسلما با وضعیت فعلی دیرتر به چنین شرایطی خواهند رسید. اما مناطقی در سیستان و بلوچستان، یا شرق استان فارس همین الان هم تا حدودی غیرقابل زیست شده اند. قسمت هایی از خراسان جنوبی و ننقاط مرکزی و روستاهایی در خوزستان نیز حالا غیرقابل سکونت است چون آبی آنجا وجود ندارد. اگر کسی هم هنوز آنجاست، با تانکر آب می برند برایشان، یا با بشکه از کیلومترها آنطرف تر آب می آورند.
فکر می کنم بعضی مناطق کشور حالا غیرقابل زیست شده اند و اگر با همین فرمان پیش برویم، خیلی از مناطق دیگر هم حتی در همین چندسال آینده، با تنش های اجتماعی و شورش های امنیتی مواجه خواهند شد. مهاجرت ها افزایش می یابند و ناعدالتی محیط زیستی موجب بروز درگیری های محلی و قومی و منطقه ای می شود. فکر می کنم وارد این مرحله شده ایم، ولی نمی دانم چه زمانی به انتهای آن خواهیم رسید.
منبع: گل پیچ
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب